Οι υπόδουλοι Έλληνες δεν έπαψαν ποτέ να αντιστέκονται στους Τούρκους. Σχεδόν κάθε δεκαετία ξεσπούσε σε κάποια περιοχή άγρια εξέγερση. Δεν πρέπει να λησμονούμε άλλωστε, ότι η πρώτη επανάσταση κατά των Τούρκων έγινε δέκα μόλις χρόνια μετά την Άλωση, με την ευκαιρία του Βενετοτουρκικού πολέμου. Όμως μόνο μετά τα χρόνια του Διαφωτισμού (17ος-18ος αι.) και κυρίως μετά τη Γαλλική Επανάσταση (1789) άρχισε να υπάρχει ο ιδεολογικός εξοπλισμός και ο συντονισμός των υποδούλων για μια γενική εξέγερση. Η ανάπτυξη μάλιστα του εμπορίου και της ναυτιλίας, που προήλθε από τις αποφάσεις της συνθήκης του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774), γέμισε τους κατοίκους των αστικών κέντρων και των παροικιών με γνώσεις και χρήμα. Η νέα αστική τάξη ήταν ο κατ’ εξοχήν φορέας των επαναστατικών ιδεών του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Τα κηρύγματα του Κοραή, του Ρήγα, του Ανώνυμου της «Ελληνικής Νομαρχίας» συνέπαιρναν τους ραγιάδες. Οι μυστικές οργανώσεις («Έλληνόγλωσσον Ξενοδοχείον», «Φιλόμουσος Εταιρεία» και κυρίως οι «Φιλικοί») οργάνωσαν τους Έλληνες για συντονισμένη, γενική και ταυτόχρονη δράση. Περί το 1800 και τα επόμενα χρόνια όλα έδειχναν, ότι κάτι κινείται στους υπόδουλους. Την ίδια εποχή στην ελληνική ύπαιθρο πoλλαπλασιάζovταν οι κλέφτες και οι αρματολοί, ενώ επίλεκτοι απ’ αυτούς υπηρετούσαν με τους άνδρες τους στους ξένους στρατούς των Επτανήσων, αποκτώντας πλούσια πολεμική πείρα και στρατηγικές γνώσεις, όπως ο Θ. Κολοκοτρώνης. Την ίδια επίσης περίοδο ολόκληρες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν ή ημιανεξάρτητες (όπως η Μάνη), ή δρούσαν αυτόνομα και ανεξέλεγκτα (όπως η Ήπειρος επί Αλή Πασά).
Στα επαναστατικά κηρύγματα των διαφωτιστών, που πυρπολούσαν τις καρδιές των ραγιάδων και κυρίως στη δράση του Ρήγα, ήρθε να προβάλει την αντίθεσή της, όπως ήταν αναμενόμενο, η εκκλησιαστική ηγεσία για καθαρά ιδιοτελείς λόγους (διατήρηση προνομίων). Η Προς Ρωμαίους επιστολή του Παύλου πρόσφερε τη θεωρητική κάλυψη της σκλαβιάς: «Πάσα ψυχή εξουσίαις υπερεχούσαις υποτασσέσθω. Ού γάρ έστιν εξουσία ει μή υπό θεού. Αι δε oύσαι εξoυσίαι υπό τού θεού τεταγμέναι εισίν. Ώστε ο αντιτασσόμενος τη εξουσία τη του θεού διαταγή ανθέστηκεν» (Pωμ. ΙΓ΄1-2). Έτσι σε κάθε εξέγερση των υπόδουλων κατά των Τούρκων το Πατριαρχείο Kων/πoλης αφόριζε τους επαναστάτες, κατόπιν βέβαια εντολής τoυ σoυλτάνoυ. Το 1798 το Πατριαρχικό Τυπογραφείο εκδίδει τη «Χριστιανικήν Απολογίαν», που συνέταξε ο Αθανάσιος ο Πάριος, κατά την οποία η ελευθερία και η ισότητα είναι «προϊόντα αντιχριστιανικής ασεβείας» (βλ. Ιστορία του Ελληνικού Έθνoυς, «Εκδοτική Αθηνών», τόμο ΙΑ, σελ. 450). Την ίδια περίοδο (1 Δεκεμβρίου 1798) ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε' καταγγέλλει με εγκύκλιό του προς τους επισκόπους το «αντιχριστιανικό» κήρυγμα του Ρήγα: «Συνέπεσεν εις χείρας ημών έν σύνταγμα επιγραφόμενον Νέα Πολιτική Διοίκησις (έτσι επιγραφόταν το έργο του Ρήγα) και ανεμνήσθημεν του ποιμαντικού μας χρέους. Και δια τούτο γράφομεν τη αρχιεροσύνη σου να επαγρυπνείς εις όλα τα μέρη της επαρχίας σου με ακριβείς ερεύνας και εξετάσεις. Όταν εμφανισθεί τοιούτον σύνταγμα ως άνωθεν, εις τύπον ή χειρόγραφον, να συνάζεις άπαντα τα διασπειρόμενα και να τα έξαπoστέλλης εις ημάς εν τάχει, μή επιμένων εις πλείονα ότι πλήρες υπάρχει σαθρότητος εκ των θολερών αυτού εννοιών τοις δόγμασι της ορθοδόξου ημών πίστεως εναντιούμενον». (Ιστορία Ελληνικού Έθνους, «Εκδοτικής Αθηνών»).
Την ίδια επίσης χρονιά (1798) ο πατριάρχης Ιεροσολύμων Άνθιμος εξέδωσε την «Πατρικήν Διδασκαλίαν», όπου συμβουλεύει τους ραγιάδες: «Ο Κύριος ήγειραν εκ του μηδενός την ισχυράν αυτήν βασιλείαν των Οθωμανών, αντί της των Ρωμαίων ημών βασιλείας, η όποία είχεν αρχίσει, τρόπον τινά, να χωλαίνει εις τα της ορθοδόξου πίστεως φρονήματα, και ύψωσε την βασιλείαν αυτήν των Οθωμανών περισσότερον από κάθε άλλην, δια να αποδείξη αναμφιβόλως, ότι θείω εγένετο βουλήματι, και όχι με δύναμιν των ανθρώπων, και να πιστοποιήση πάντας τους πιστούς, ότι με αυτόν τον τρόπον ευδόκησε να οικονομήση μέγα μυστήριον, την σωτηρίαν δηλαδή εις τους εκλεκτούς του λαούς». Στην «Πατρικήν Διδασκαλίαν» του Άνθιμου απάντησε, ως γνωστόν, ο Α. Κοραής με την «Αδελφικήν Διδασκαλίαν» του. Στον Κοραή ανταπάντησε το 1805 ο Αθανάσιος ο Πάριος, θεολόγος, σχολάρχης της Χίου, με τον λίβελο «Νέος Ραψάκης», όπου πανηγυρίζει για το θάνατο του Ρήγα: «οι κατά των ιδίων δεσποτών την κοινήν και καινήν ευτρεπίσαντες μάχαιραν, μάχαιραν εύρoν μισθόν του παραλόγου ζήλου αυτών» (Ιστορία Ελληνικού Έθνους, «Εκδοτικής Αθηνών», τόμο ΙΑ, σελ. 450).
Τέλος, ο Γρηγόριος ο Ε΄ αφόρισε στις 23 Μαρτίου 1821 και το κίνημα του Α. Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. (Βλ. Ν. Σπηλιάδη, Απομνημονεύματα, 1821-1843, έκδ. Χριστόπουλoυ, Αθήναι 1972, τομ. Α', σελ. 49 και Ιστορία Ελληνικού Έθνους, «Εκδοτική Αθηνών», τόμος ΙΒ, σελ. 34). Αλλά και στην ίδια την Πελοπόννησο, απ’ όπου τελικά ξεκίνησε η Επανάσταση της κυρίως Ελλάδας, το σύνολο σχεδόν των αρχιερέων και των προκρίτων δεν την ήθελε, πράγμα που φαίνεται και από το γεγονός ότι υπάκουσαν στην πρόσκληση της Τουρκικής διοίκησης και πήγαν στην Τρίπολη δήθεν για σύσκεψη, ενώ στην πραγματικότητα ως όμηροι των Τούρκων, δείχνοντας νoμιμοφρoσύνη και εμπιστοσύνη. Όσοι αρχιερείς και πρόκριτοι δεν πήγαν στην Tριπoλιτσά, συγκεντρώθηκαν στα Kαλάβρυτα, στη Μονή Αγίας Λαύρας (13 Μαρτίoυ 1821). Εκεί, στη σύσκεψη που έγινε, αποφασίστηκε πάλι να μη γίνει η Επανάσταση. Μερικοί πρότειναν να εγκαταλείψουν την Πελοπόννησο και να διαφύγoυν στην Ύδρα ή στη Δυτική Ευρώπη. Μόνο ο Ασημάκης Φωτήλας αντέδρασε σ’ αυτά τα σχέδια. Τέλος οι συγκεντρωθέντες αποφάσισαν «να μή δώσουν αιτίαν τινά, αλλά ως πεφοβισμένοι να περαμερίσωσι εις ασφαλή μέρη». Επίσης αποφασίστηκε να σταλεί και ειδικός απεσταλμένος στο σουλτάνο, για να βεβαιώσει ότι δεν υπήρχε καμιά επαναστατική κίνηση στην Πελοπόννησο. Έτσι τελείωσε η περίφημη σύσκεψη της Αγίας Λαύρας. (Φωτάκος, Απομνημονεύματα, έκδοση «Φιλολογικά Χρονικά», Αθήναι 1960, τ. Α΄ σ. 54).
Στα επαναστατικά κηρύγματα των διαφωτιστών, που πυρπολούσαν τις καρδιές των ραγιάδων και κυρίως στη δράση του Ρήγα, ήρθε να προβάλει την αντίθεσή της, όπως ήταν αναμενόμενο, η εκκλησιαστική ηγεσία για καθαρά ιδιοτελείς λόγους (διατήρηση προνομίων). Η Προς Ρωμαίους επιστολή του Παύλου πρόσφερε τη θεωρητική κάλυψη της σκλαβιάς: «Πάσα ψυχή εξουσίαις υπερεχούσαις υποτασσέσθω. Ού γάρ έστιν εξουσία ει μή υπό θεού. Αι δε oύσαι εξoυσίαι υπό τού θεού τεταγμέναι εισίν. Ώστε ο αντιτασσόμενος τη εξουσία τη του θεού διαταγή ανθέστηκεν» (Pωμ. ΙΓ΄1-2). Έτσι σε κάθε εξέγερση των υπόδουλων κατά των Τούρκων το Πατριαρχείο Kων/πoλης αφόριζε τους επαναστάτες, κατόπιν βέβαια εντολής τoυ σoυλτάνoυ. Το 1798 το Πατριαρχικό Τυπογραφείο εκδίδει τη «Χριστιανικήν Απολογίαν», που συνέταξε ο Αθανάσιος ο Πάριος, κατά την οποία η ελευθερία και η ισότητα είναι «προϊόντα αντιχριστιανικής ασεβείας» (βλ. Ιστορία του Ελληνικού Έθνoυς, «Εκδοτική Αθηνών», τόμο ΙΑ, σελ. 450). Την ίδια περίοδο (1 Δεκεμβρίου 1798) ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε' καταγγέλλει με εγκύκλιό του προς τους επισκόπους το «αντιχριστιανικό» κήρυγμα του Ρήγα: «Συνέπεσεν εις χείρας ημών έν σύνταγμα επιγραφόμενον Νέα Πολιτική Διοίκησις (έτσι επιγραφόταν το έργο του Ρήγα) και ανεμνήσθημεν του ποιμαντικού μας χρέους. Και δια τούτο γράφομεν τη αρχιεροσύνη σου να επαγρυπνείς εις όλα τα μέρη της επαρχίας σου με ακριβείς ερεύνας και εξετάσεις. Όταν εμφανισθεί τοιούτον σύνταγμα ως άνωθεν, εις τύπον ή χειρόγραφον, να συνάζεις άπαντα τα διασπειρόμενα και να τα έξαπoστέλλης εις ημάς εν τάχει, μή επιμένων εις πλείονα ότι πλήρες υπάρχει σαθρότητος εκ των θολερών αυτού εννοιών τοις δόγμασι της ορθοδόξου ημών πίστεως εναντιούμενον». (Ιστορία Ελληνικού Έθνους, «Εκδοτικής Αθηνών»).
Την ίδια επίσης χρονιά (1798) ο πατριάρχης Ιεροσολύμων Άνθιμος εξέδωσε την «Πατρικήν Διδασκαλίαν», όπου συμβουλεύει τους ραγιάδες: «Ο Κύριος ήγειραν εκ του μηδενός την ισχυράν αυτήν βασιλείαν των Οθωμανών, αντί της των Ρωμαίων ημών βασιλείας, η όποία είχεν αρχίσει, τρόπον τινά, να χωλαίνει εις τα της ορθοδόξου πίστεως φρονήματα, και ύψωσε την βασιλείαν αυτήν των Οθωμανών περισσότερον από κάθε άλλην, δια να αποδείξη αναμφιβόλως, ότι θείω εγένετο βουλήματι, και όχι με δύναμιν των ανθρώπων, και να πιστοποιήση πάντας τους πιστούς, ότι με αυτόν τον τρόπον ευδόκησε να οικονομήση μέγα μυστήριον, την σωτηρίαν δηλαδή εις τους εκλεκτούς του λαούς». Στην «Πατρικήν Διδασκαλίαν» του Άνθιμου απάντησε, ως γνωστόν, ο Α. Κοραής με την «Αδελφικήν Διδασκαλίαν» του. Στον Κοραή ανταπάντησε το 1805 ο Αθανάσιος ο Πάριος, θεολόγος, σχολάρχης της Χίου, με τον λίβελο «Νέος Ραψάκης», όπου πανηγυρίζει για το θάνατο του Ρήγα: «οι κατά των ιδίων δεσποτών την κοινήν και καινήν ευτρεπίσαντες μάχαιραν, μάχαιραν εύρoν μισθόν του παραλόγου ζήλου αυτών» (Ιστορία Ελληνικού Έθνους, «Εκδοτικής Αθηνών», τόμο ΙΑ, σελ. 450).
Τέλος, ο Γρηγόριος ο Ε΄ αφόρισε στις 23 Μαρτίου 1821 και το κίνημα του Α. Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. (Βλ. Ν. Σπηλιάδη, Απομνημονεύματα, 1821-1843, έκδ. Χριστόπουλoυ, Αθήναι 1972, τομ. Α', σελ. 49 και Ιστορία Ελληνικού Έθνους, «Εκδοτική Αθηνών», τόμος ΙΒ, σελ. 34). Αλλά και στην ίδια την Πελοπόννησο, απ’ όπου τελικά ξεκίνησε η Επανάσταση της κυρίως Ελλάδας, το σύνολο σχεδόν των αρχιερέων και των προκρίτων δεν την ήθελε, πράγμα που φαίνεται και από το γεγονός ότι υπάκουσαν στην πρόσκληση της Τουρκικής διοίκησης και πήγαν στην Τρίπολη δήθεν για σύσκεψη, ενώ στην πραγματικότητα ως όμηροι των Τούρκων, δείχνοντας νoμιμοφρoσύνη και εμπιστοσύνη. Όσοι αρχιερείς και πρόκριτοι δεν πήγαν στην Tριπoλιτσά, συγκεντρώθηκαν στα Kαλάβρυτα, στη Μονή Αγίας Λαύρας (13 Μαρτίoυ 1821). Εκεί, στη σύσκεψη που έγινε, αποφασίστηκε πάλι να μη γίνει η Επανάσταση. Μερικοί πρότειναν να εγκαταλείψουν την Πελοπόννησο και να διαφύγoυν στην Ύδρα ή στη Δυτική Ευρώπη. Μόνο ο Ασημάκης Φωτήλας αντέδρασε σ’ αυτά τα σχέδια. Τέλος οι συγκεντρωθέντες αποφάσισαν «να μή δώσουν αιτίαν τινά, αλλά ως πεφοβισμένοι να περαμερίσωσι εις ασφαλή μέρη». Επίσης αποφασίστηκε να σταλεί και ειδικός απεσταλμένος στο σουλτάνο, για να βεβαιώσει ότι δεν υπήρχε καμιά επαναστατική κίνηση στην Πελοπόννησο. Έτσι τελείωσε η περίφημη σύσκεψη της Αγίας Λαύρας. (Φωτάκος, Απομνημονεύματα, έκδοση «Φιλολογικά Χρονικά», Αθήναι 1960, τ. Α΄ σ. 54).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου